Tarih yazıcılığı faaliyeti1 ancak tarihsel söylemin yeniden kurulması ile bir anlam kazanabilir.2 Tarihçi zaman ve mekân olarak incelediği olaya en yakın olan kaynakları yani birincil kaynakları tarihsel dinamikler ile nedensel savlar kümesi arasında hareket edebilme kabiliyeti doğrultusunda3 tercih eder,4 sınırları kaynaklarca çizilmiş bilgiyi zihninde yeniden canlandırır,5 inceler, yorumlar6 ve anlamlı yorumları seçerek tarihsel bir ürün ortaya koyar.7 Tarihçiyi olayların zaman içindeki akışı ilgilendirir.8 Tarihçi bir ekonomist veyahut sosyolog gibi model öneremez, gelecek için tahminde bulunamaz, olasılıklardan -olsaydı, şayet gibi- söz edemez, kurgu yapamaz. Tarihçinin yapmaya teşebbüs ettiği her kurgu beraberinde yeni bir yanılgı getirir.9 Bu yüzden eser kurgulamak yahut kurgulanmış dokümanı tahlil etmek pratikte kaynak, metod ve literatür hâkimiyeti gerektirir. Hatırat bir kimsenin kendi başından geçen ya da kendi döneminde ortaya çıkan olay ve olguları gözlemlerine, bilgilerine dayanarak anlattığı,10 gönüllü ve kasıtlı hatta çoğunlukla bir görev olarak deneyimlenen,11 tam bir objektiflik içinde yazılması mümkün olmayan, daima hisler ve şahsi görüşler ön planda tutularak yazılan eserlerdir.12
Milli Mücadele dönemi askeri hatıratları arasında öncelikle Süreyya Aydemir’in “tarihi değerde siyasi bir belge” olarak addettiği13 Nutuk ön plana çıkmaktadır. Nutuk, vesikalara dayalı olarak yazılmış bir eser olmakla birlikte,14 36 saat 33 dakikalık söyleniş stresiyle dünyanın en uzun hitabet metinlerinden biri olarak kabul edilir.15 Nutuk’u hazırlama aşamasında aralıksız çalışan Mustafa Kemal Paşa,16 Nutuk’unu hazırlarken topladığı belgelerin bazılarını kendisi ifade etmiş, bir kısmını ise kongre kâtibi Ruşen Eşref Bey’e okutmuştur. Özellikle konuşmanın altı gün sürecek/sürmüş olması yurtdışında da yankıya yol açmıştır.17 Nutuk ilk kez 1928 yılının Temmuz ayında Türk Tayyare Cemiyeti tarafından kitaplaştırılmıştır.18 Yeni Türk alfabesinin kabul edilmesinin ardından Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 1934 yılında üç cilt olarak İstanbul Devlet Matbaasında tekrar basımı yapılmıştır. İlk cildi 1919-1920 yıllarında milli mücadeleyi, ikinci cildi 1919-1927 yıllarındaki olayları, üçüncü cildi ise belgeleri içermektedir.19 Nutuk’un Fransızca, İngilizce ve Almanca basımları, Almanya’da K. F. Kohler Yayınevi tarafından yapılmış,20 Rus dilindeki basımı ise 1929-1934 yılları arasında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği tarafından gerçekleştirilmiştir.21
Nutuk üzerine yazılan ve Nutuk’la ilgili olarak anılması gereken çalışmaların başında Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı tarafından neşredilen Nutuk’ta Anılan Komutanların Biyografileri,22 Halil Ersoylu’nun Nutuk Üzerinde İncelemeler,23 Nutuk’ta yer alan 412 kişi hakkındaki Atatürk’ün sözlerini ve görüşlerini alfabetik olarak sıralayan İsmail Hakkı Uluğ’un Atatürk’ün Çizdiği Portreler,24 Adnan Önelçin’in Nutuk’un (Söylev’in) İçinden,25 Paul Dumont’un Atatürk’ün Yazdığı Tarih: Söylev,26 Taha Parla’nın Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmi Kaynakları, Atatürk’ün Nutuk’u27 gelmektedir.
Nutuk’un yanı sıra dönem nezdinde vücuda getirilmiş mühim tanıklıklar çerçevesinde, konumları itibariyle, 3 ana eserden bahsetmek mümkündür. İlki, Kâzım Karabekir’in İstiklal Harbimiz isimli hatıratıdır. Kurtuluş Savaşı boyunca Atatürk’ün en yakınlarından ve en büyük destekçilerinden biri olarak Doğu Anadolu’da Ermenilere karşı verilen mücadelede zaferle ayrılan ve ardından Gümrü Antlaşmasını imzalayarak Doğu sınırımızın güvenliğini sağlayan Kazım Karabekir’in,28 ilk cümlesi “19 Nisan 1919’da Trabzon’a çıktım” olan iki ciltlik eseri literatürde, bilhassa türü özelinde, öne çıkan yapıtlardandır. Eserin sonunda bazı vesikaların fotokopileri, Rauf Orbay’ın 4 Temmuz 1941 tarihinde Karabekir’e yazdığı mektup, resimler, eserde adı geçen bazı kişilerin biyografileri yer alır. Belge ağırlıklı bir eser olduğundan ve belgelerin transkripsiyonları aynen verildiğinden dil yönüyle orijinaline sadık kalınmıştır.29 İşaret edilen eserlerden ikincisi, Atatürk’ün samimi karşılamasıyla Milli Mücadeleye katılan İsmet İnönü’nün,30 Hatıralarım adlı yapıtıdır. İki cilt hâlinde yayımlanan hatıratın ilk cildinde İsmet İnönü’nün Milli Mücadele Dönemine kadar olan hayatı, ikinci cildinde ise 9 Eylül 1922 tarihinden 1938 yılına kadar geçen sürede cereyan eden olaylar anlatılmaktadır: “Hayatımda ilgi kurduğum, mensup olduğum tek gizli ve kapalı cemiyet, İttihat ve Terakki olmuştur.”31 Son olarak, Milli Mücadelenin örgütlenmesinde ve akabinde süregelen barış döneminde önemli mevkilerde bulunan Ali Fuat Cebesoy’un32 Birinci Dünya Savaşından başlayarak, 21 Kasım 1920 tarihinde Moskova Elçiliğine atandığı tarihe kadar Kurtuluş Savaşında cereyan konuları ele aldığıMilli Mücadele Hatıraları adlı eseri dönemin koşulları hakkında ayrıntılı bilgi sunan önemli eserlerin bir diğeridir. Ali Fuat Cebesoy’un hatıratı, tarihi belgelere dayanan ve hatırat çağdaşlarına nazaran hissiyattan uzak bir görünüm sergilemektedir.33
İkincil planda incelenmesi gereken hatıratlar üç örneklem dâhilinde incelenebilir. Bunlardan ilki, Kurtuluş Savaşında Süvari Kolordusu Komutanı, zafer sonrasında ise Ordu Komutanlığı gibi önemli mevkilere getirilen Fahrettin Altay’ın, Kurtuluş Savaşı’ndan 1938 yılına kadar geçen süreçte yaşanılan hadiseleri ele aldığı 10 Yıl Savaş ve Sonrası (1912-1922)adlı hatıratıdır. “Ben orduyu siyasete karıştırmak istemiyordum.”34 İkinci olarak, Kurtuluş Savaşı’nda I. Ordu Komutanı olan ancak İsmet İnönü ile yaşadığı anlaşmazlıklar neticesinde erken emekli edilen Ali İhsan Sabis’in 4 ciltlik Harp Hatıralarım adlı eseri bu bağlamda dikkat çekicidir. Dört ciltlik eserinde Sabis, İstiklal Harbi ile ilgili hatıralara yer vermektedir.35 Konuya ilişkin üçüncü eser ise İzmir Suikastını düzenlemek suçundan 1926’da idam edilen Albay Mehmet Arif Bey’in 36 1925 yılında yayınlanan Anadolu İnkılabı adlı hatıratıdır. Mehmet Arif Bey’in yapıtında Batı Cephesi’nin teşekkülü ve Kurtuluş Savaşı’nın ilk dönemi hakkında bilgiler yer almaktadır.37
Milli Mücadele çalışmalarının özellikle Güney Batı Anadolu Milli Direniş Hareketleri, Yunan ve İtalyan işgalleri ile ilgili sahasında temel kaynak olarak kullanılan birincil dokümanlardan birisi de Albay Şefik Aker’inüç cilt hâlinde yayımlananİstiklal Harbinde 57. Tümen ve Aydın Milli Cidali adlı eseridir. Şefik Aker, hatıratında davranışlarını tenkit ettiği şahısların isimlerini açıkça yazmayarak “….” seklinde belirtmiştir: “Hürriyet mensubu adama hıyaneti isnat edemem.”38 Yanı sıra Ali Sami Sabit Karaman’ın 29 Mart 1920 itibariyle gerçekleşen hadiseleri ele aldığı İstiklal Mücadelesi ve Enver Paşa adlı hatıratı özellikle Enver Paşanın Milli Mücadele döneminde Anadolu’ya dönük faaliyetlerini göstermesi açısından;39 İzzettin Çalışlar’ın ise 23. Tümen Komutanlığı görevinin başlangıcıyla I. İnönü Muharebesi sonuna kadar meydana gelen askeri olayları (Uşak, Gediz, Kütahya Muharebelerini ve bilhassa Çerkez Ethem konusunda) anlattığı İstiklal Harbi Hatıratı önemli kaynaklar olarak karşımıza çıkmaktadır.40 Ayrıca Kazım Özalp’in hatıratı (Milli Mücadele) muhteviyatı itibariyle oldukça kıymetli bir mevkidedir. İzmir’in işgaliyle ile Mudanya Mütarekesi’nin imzalanması arasında ki süreci anlatan ve konularla ilgili belgelerin tıpkıbasımlarını ihtiva eden hatırat, iki cilt halinde yayınlanmış olup Milli Mücadele Tarihi hakkında yapılan çoğu çalışmada kaynak olarak kullanılır.41 İlaveten Asım Gündüz’ün 240 sayfadan oluşan Hatıralarım adında ki eseri de – ilk 200 sayfası- Milli Mücadele dönemi ile ilgili olayları anlatmaktadır. Hatıratın sonunda Milli Mücadele arkadaşları hakkında özet değerlendirmeler mevcuttur.42
Kaynakça:
1 Daniel Woolf, Tarihin Küresel Tarihi, (çev. Mehmet Moralı), İstanbul: Alfa Yayınları, 2014, s. 30.
2 Michel Foucault, Bilginin Arkeolojisi, (çev. Veli Urhan), İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014, s. 19. ; Keith Jenkins, Tarihi Yeniden Düşünmek, Ankara: Dost Kitabevi, 1997, s. 49.
3 Fred Block-Margaret R. Somers, “Ekonomist Yanılgının Ötesi: Polanyi’nin Holistik Toplum Bilimi”, Tarihsel Sosyoloji: Bloch’tan Wallerstein’a Görüşler ve Yöntemler, (ed. Theda Skocpol), (çev. A. Fethi), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2002, s. 82.
4 John Tosh, Tarihin Peşinde, (çev. Özden Arıkan), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000, s. 32.
5 Robin George Collingwood, Tarih Tasarımı, (çev. Kurtuluş Dinçer), Ankara: Gündoğan Yayınları, 1996, s. 258.
6 Robin George Collingwood, Tarihin İlkeleri, (çev. Ahmet Hamdi Aydoğan), İstanbul: YKY, 2005, s. 339.
7 Tosh, Tarihin Peşinde, s. 132. ; Edward Hallett Carr, Tarih Nedir?, (çev. Misket Gizem Gürtürk), İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 12. ; Michael C. Lemon, Philosophy of History, London: Routledge, 2003, ss. 7-19.
8 Mübahat S. Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usûl, Ankara: TTK Basımevi, 2011, s. 2.
9 Afşar Timuçin, “Tarih Bilinci ve Tarih Felsefesi”, felsefelogos, sy. 9, Ocak 2000, s. 39.
10 Emin Özdemir, “Anı ve Anı Dilimiz Üzerine”, Türk Dili Dergisi, c. 25, sy. 246, Mart 1972, s. 398.
11 Pierre Nora, “Between Memory and History: Les Lieux de Memoire”, Representations, no. 26, (Special Issue: Memory and Counter-Memory), Spring 1989, s. 18.
12 Mübahat S. Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usûl, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011, s. 25.
13 Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam Konuşuyor, c. III, Ankara: Remzi Kitabevi, 1999, s. 291.
14 Cihat Akçakayalıoğlu, “Nutuk Nasıl İncelenmeli- Nasıl Tanıtılmalı: ve Öğretilmelidir?”, ATAM, c. 5, sy. 1, Kasım 1988, s. 247.
15 Lord Kinross, Atatürk, (çev. Necdet Sander), İstanbul: Altın Kitaplar, 1994, s. 509.
16 İpek Çalışlar, Mustafa Kemal Atatürk, Mücadelesi ve Özel Hayatı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2018, s. 525.
17 Joseph C. Grew, Atatürk ve Yeni Türkiye, (çev. Gülşen Ulutekin-Kamil Yüceoral), İstanbul: Gündoğan Yayınları, 2002, ss. 42-48.
18 Utkan Kocatürk, “Büyük Nutkun Basılışı Esnasında Atatürk Tarafından Yapılan İki Düzeltme”, ATAM, c. 1, sy. 2, Mart 1985, s. 609.
19 Fahri Kılıç, “Nutuk’un Analitik Bir İncelemesi”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, c. 3, sy. 1, 2003, s. 135.
20 Grew, Atatürk ve Yeni Türkiye, s. 41.
21 Sami N. Özerdim,“Nutuk’un Çeşitli Basımları ve Düşündürdükleri”, Atatürk’ün Büyük Söylevi’nin 50. Yılı Semineri Bildiriler ve Tartışmalar, Ankara: TTK, 1980, s. 241.
22 Nutuk’ta Anılan Komutanların Biyografileri, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1981.
23 Halil Ersoylu, Nutuk Üzerine İncelemeler, Ankara: TDK, 1991.
24 İsmail Hakkı Uluğ, Atatürk’ün Çizdiği Portreler, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1968.
25 Adnan Önelçin, Nutuk’un (Söylev’in) İçinden, İstanbul: Yüce Yayınları, 1981.
26 Paul Dumont, Atatürk’ün Yazdığı Tarih: Söylev, (çev. Server Tanilli), İstanbul: Cumhuriyet, 1997.
27 Taha Parla, Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmi Kaynakları, Atatürk’ün Nutuk’u, c. I, İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
28 Kemal H. Karpat, Kısa Türkiye Tarihi, İstanbul: Timaş Yayınları, 2012, s. 130.
29 Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1960.
30 Yusuf Ziya Ortaç, İnönü, Ankara: Ulus Basımevi, 1950, s. 63.
31 İsmet İnönü, Hatıralar, c. I, (hzl. Sabahattin Selek), Ankara: Bilgi Yayınevi, 1985, s. 39.
32 Ayfer Özçelik, Ali Fuat Cebesoy, Ankara: Akçağ Yayınları, 1993, ss. 4-7.
33 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatıraları, İstanbul: Temel Yayınları, 2007.
34 Fahrettin Altay, 10 Yıl Savaş ve Sonrası (1912-1922), İstanbul: İnsel Yayınları, 1970, s. 201.
35 Ali İhsan Sabis, Harp Hatıralarım, c. I-IV,İstanbul: Nehir Yayınevi, 1991.
36 Ray Brock, Hayalet Süvari, (çev. Haluk Gurulkan), İstanbul: Birharf Yayınları, 2004, s. 463.
37 Miralay Mehmet Arif, Anadolu İnkılabı, İstanbul: Arba Yayınları, 1992.
38 Şefik Aker, İstiklal Harbinde 57. Tümen ve Aydın Milli Cidali, c. I-III, İstanbul: İstanbul Askeri Matbaa, 1937.
39 Sami Sabit Karaman, İstiklal Mücadelesi ve Enver Pasa (Trabzon ve Kars Hatıraları 1921-1922), İstanbul: Arma Yayınları, 2002.
40 İzzettin Çalışlar, İstiklal Harbi Hatıratı, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 2006.
41 Kazım Özalp, Milli Mücadele (1919-1922), c. I, Ankara: TTK, 1985.
42 Asım Gündüz, Hatıralarım, (hzl. İhsan Ilgar), İstanbul: Kervan Yayınları, 1973.
Yorumlar