İsmail Gaspıralı öncülüğünde başlayan ve Tercüman gazetesi vasıtasıyla dünyada geniş kitlelere yayılan “Ceditçilik” yeni bir eğitim-öğretim anlayışı ile başlayıp, hayatın tüm alanlarına yayılan bir yenilik hareketi olarak tanımlanabilir. Gaspıralı’nın önderliğindeki genç münevverler Osmanlı İmparatorluğu ve Türkistan’ın Avrupa’ya karşı mücadele etmesi için eğitim reformu gerektiğini savunmuşlardır. İsmail Gaspıralı, 1881 yılında yaptığı araştırmada, Rusya Türkleri’nde 16 bin kadar mahalle mektebi, 214 medrese bulunduğunu, buralarda yarım milyon Türk çocuğunun 5 yıl okumalarına rağmen 5 satır Türkçe okuyup yazamadıklarını görmüştü. Bundan dolayı eğitimde acilen bir reform yapılması gerektiğini düşünmüştür. Gaspıralı, Kuran’ın “Oku” emrine benzer cümlelerin Orhun ve Babil yazıtlarında da geçtiğini, dolayısıyla toplumda en mühim önceliğimizin “Okumak” olması gerektiğini vurgulamıştır. Onun usulü ile okuma yazma eğitiminde kırk günde başarılı olunabileceğini iddia etmiş; bu iddiasını uygulamaları ile kanıtlamıştır.
İsmail Gaspıralı’nın fikirleri, ‘Kadimciler’ (gelenekçiler) ve ‘Ceditçiler’ (yenilikçiler) arasında bir denge sağlamayı; toplum içerisindeki farklı dünya görüşlerini tek bir çatıda toplama gayesi gütmektedir. Gaspıralı kendi başlatığı bu hareketi sosyal, bilimsel ve medeni bir akım olarak tarif etmektedir. Bir çocuğun terbiyesinde, birinci derecede kadının rolü olduğuna inandığı için kadının kültürlü ve bilgili olmasına önem verdiğini söylemiş; dolayısıyla bu okullarda kız öğrenciler de yer almıştır. Ceditçiliğin öncü kadrosu olarak Abdülnâsır Kursâvi (1770-1814), Şihâbeddin Mercâni (1815-1889), Abdulkayyum Nasır (1824-1907) ve Hüseyin Feyizhâni (1826-1866) sayılabilir. Bu yeni usül eğitim, Uluğ Bey, Ali Şir Nevai, Farabi gibi alimlerin fikirlerinden istifade edilmiş bir yenilik hareketidir. Usul-ü Cedit hareketine göre “Ezberci Eğitim” eğitim değildir; eğitim sırasında öğrencilerin soru sorma teknikleri ve cevapları kontrol etme becerisi gereklidir. İlk Usul-ü Cedit okulu 1884 yılında açılmış ve bizzat Gaspıralı’nın hazırladığı, hızlı okuma öğreten kitaplar kullanılmıştır. Bu okullara özel olarak seçilen öğretmenler ilk okuma faaliyetini heceleme yerine fonetik usülle gerçekleştirmişlerdir. Daha sonraki yıllarda Türkistan’da ilk Cedit okulları 1897’de Andican, 1898’de Semerkand ve Tokmok’da açılmıştır. İsmail Gaspıralı Usül-ü Cedit mekteplerinin eski ve yeni arasında durduğu yeri net olarak belirtir.
“Eski usûl mektep muallimleri olan muhterem kardeşlerimize bu yazdıklarım ağır gelmesin. Hâşâ, biz kendimiz (özümüz) eski ile okuduk. Atalarımızın zamanından kalmış millî mektepleri ıslah etmek, usûl-i cedîd demektir; başka bir okuma, başka bir mektep demek değildir.”[1]
Gaspıralı “Rehber-i Muallimin” adlı bir kitap neşrederek bu anlayıştaki okullarda öğretmenlik yapacak kişilere yol göstermiştir. Gaspıralı on iki maddelik mektep kurallarında eğitim-öğretim anlayışının izleri görülür.
Bir günde bir dersten en fazla bir saat ya da kırk beş dakika görülmelidir. Aksi, öğrencide bıkkınlık ve yılgınlığa yol açar.
Öğrenciyi dövmemek ve azarlamamak gerekir. Dersi öğretmek için ceza değil teşvik gerekir. [2]
İsmail Gaspıralı’nın yönteminde okuma yazma öğretiminde o güne kadar uygulanan anlayıştan çok farklı bir yaklaşım vardır. 3-5 harf tanındıktan sonra bunlardan kelime oluşturulması ve bunlar tamamen öğrenilmeden yeni harflere geçilmemesi esas alınır. Bu sayede Avrupa’da o güne kadar kullanılan ses-harf usulü ilk defa öğretim hayatımıza girmiş olur. Bu okullarda her altı ayda bir sınav yapılır ve başarılı olanlar üst sınıfa geçebilir.
Gaspıralı 11 Eylül 1914’te Bahçesaray’da vefat etmesi üzerine Muhammedcan Seralin, Aykap’ın 1914 yılı 17. sayısında “Yakında Olan Yeri Doldurulamaz Ölüm” (Juvırda Orını Tolmastay ölim) adlı yazısında Gaspıralı ve Cedit hareketinin başarılarını çok net ifade etmiştir:
“Rusya Müslümanları birbirinden habersiz, geri kalmış, kimliğini bilmeyen, dünyadan ve bilimden nasibini almamış kültürsüz bir halktı. Bunların bir millet olduğunu anlatan, başka dünyadaki bilimin ve kültürün temellerinin bizim Müslüman atalarımız tarafından atıldığını ortaya koyan, on yıl okuyup doğru dürüst mektup yazamayan halka bir yılda yazabileceklerini öğreten, dilsiz halk dünyada var olamaz deyip, halka kendi dilinin kutsal olduğunu hatırlatan merhum İsmail Gaspıralı idi” [3]
[1] – Dr. Mehmet Yalçın YILMAZ, İşgal Dönemi Türkistan’da Rus Dil Dönemi ve Cedid Hareketi, International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS2413 Number: 29 , p. 339-349, Autumn III 2014, s. 346
[2] – Mehmet SOYUÇOK, Usul-i Cedit’te okuma yazma öğretimi, , Millî Kültür Araştırmaları Dergisi (MĠKAD) Cilt: 3- Sayı: 1- Haziran 2019 ISSN: 2587-1331, s. 18
[3] – Amankos Mektepov, “Türk Birliğinin Bayraktarı İsmail Bey Gaspıralı ve Kazaklar ”, İsmail Bey Gaspıralı ve Ziya Gökalp Sempozyumları Bidirileri, TÜRKSOY Yayınları, Ankara, 2003 s. 152-153.
Yorumlar