Son Osmanlı Meclis-i Mebûsan seçimine katılım konusunda Hürriyet ve İtilaf genel merkezi ile taşra şubeleri arasında anlaşmazlık görülmektedir. [1] Zeynelabidin Efendi’ye göre Anadolu’nun hali Hürriyet ve İtilaf Fırkasının seçime katılımının önündeki en büyük engeldir. [2] Alemdar ise aynı dönemde İzmir etrafında bulunan Kuva-yı Milliye mensuplarının çoğunun Milli Ahrar ve Hürriyet ve İtilafçı “fedakâranlar” olduklarını yazmaktadır. [3] 12 Ekim 1919’da Hürriyet ve İtilaf Fırkası, genel merkezinde düzenlediği ve taşra şubelerinden davet edilen delegeleriyle yaptığı toplantıda seçimlerle ilgili birtakım kararlar almıştır. Bu kararlara göre Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Anadolu seçimlerine, hükümet tarafından denetlemek üzere müfettişler gönderildiği takdirde katılacaktır. [4] 16 Ekim 1919’da Hürriyet ve İtilaf Fırkası hükümete verdiği beyannamede namzetlerinin dikkate alınmaması sebebiyle seçime başlamayacağı hususunda şikâyet etmiştir. [5]Aynı gün İngiliz Muhibler Cemiyeti de taşra şubelerinin seçime iştirak etmeyeceğini belirtmiştir. [6] Hâlbuki aynı günlerde İzmir namzetleri için farklı isimler konuşulmaktadır. Hürriyet ve İtilaf Fırkası genel merkezi İzmir’de Tevfik Paşa, eski Adliye Nazırı İsmail Sıdkı, Doktor Hüsnü, Hilmi Beyzade Nuri, Tokadızade Şekib Beylerle Ödemişten Hacı Mümtaz Efendiyi namzet göstermeyi planlamakta idi. İzmir şubesi ise Hacı Ali Paşazade Refik, Sami Sadık, Emin Hazım Ferid, Tokadızade Şekib, Halil Beyzade Nuri ve Hafız İsmail için hazırlıklar yapmaya başlamıştır. [7] İzmir’de çıkan Köylü gazetesi ise Tevfik Paşa, Doktor Hüsnü, Tokadızade Şekib, eski Adliye Nazırı Sıdkı Beylerin namzetliğini yazmaktadır. Yine İzmir’de çıkan Medeniyet gazetesi haberin teyide muhtaç olduğunu bildirmiştir. [8]
20 Ekim 1919’da Kürdistan Cemiyeti Reisi Zeyneabidin Bey, Tasvir-i Efkâr‘a verdiği mülakatta seçime katılım konusunu değerlendirdiklerini, namzetlerinin ise hazır olduğunu söylemiştir. [9]Yenigün Sadrazam seçime müdahale olmayacağına dair teminat verdiğinden bahisle Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın seçime katılacağını şubelere bildirdiğini yazsa da [10] Alemdar bu hususta hükumetten haber beklendiğini yazmaktadır. [11] 24 Ekim 1919’da Hürriyet ve İtilaf Fırkası genel merkezi taşra şubelerinin Teşkilat-ı Milliye hakkındaki düşüncelerini anlamak üzere bir tebligat göndermiştir. [12] Akabinde hazırladığı son takririyle seçime katılmayacağını ilan etmiştir. Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın böylece bocaladığını gören bazı zevat artık bu fırkadan mebus çıkamayacaklarını hissederek, başlarına başka suretle birer çare aramak mecburiyetini hissetmişlerdir. Hatta Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın bani-i azamı (büyük kurucusu) olduğunu iddia eden Doktor Rıza Nur Bey bile, şahsına ehemmiyet verilmediğini anladığı için, Sulh ve Selamet Fırkası’na girmiş, o fırka namına namzetliğini (adaylığını) koymak için, Sinop’a gitmiştir.[13]
Mustafa Koç arşivi
Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın seçime iştirak etmeme kararından hemen sonra Bayezid Hürriyet ve İtilaf Fırkasının teşvikiyle Şehzadebaşı Camiinde müntahib-i sani namzetlerini seçmek için toplandıkları [14] ve Beykoz polis memurlarından Satım Efendi ahaliyi Hürriyet ve İtilaf Fırkası lehine rey vermeye teşvik ve tehdit ettiği görülmesi üzerine Polis Müdüriyetince tutuklandıkları yönünde haberler çıkmaya başlamıştır. [15] Birkaç gün sonra Eskişehir’de Sabık Maliye Nazırı Abdurrahman Bey ile Mehmet Ali Bey, Ankara için fırka müfettişlerinden Radi Bey ile merkez umum veznedarı Şehzuvarzade Osman Bey’in namzetliklerine karar verilmiş hatta Abdurrahman Bey ile Mehmet Ali Bey’in namzetlikleri Eskişehir’de ilan edilmiştir. [16] Haberleri Hürriyet ve İtilaf’ın taşra kulüplerinin tamamıyla seçime katıldıklarına dair bildiriler izlemiştir. [17] Çorum, Karahisar, [18] Kütahya, Uşak, Bilecik’te seçime katılmakta hatta seçim mücadelesinde büyük bir gayretle çalıştıkları yönünde eleştiriler devam etmiş, [19] Afyon’da ise fırkalı iki zatın namzetlikleri ilan edilmiştir. [20] İzmir’de ise Hürriyet ve İtilaf’ın şube kurucularından İsmail Sıdkı Bey namzetliğini ilan etmiş, [21] seçim çalışması olarak büyük bir miting düzenlemek istemiştir. İzmir Valisi İzzet Bey’in müsaadesi üzerine İşgal Kuvvetleri Kumandanlığına yapılan bu müracaat idare-i örfiye sebep gösterilerek kabul edilmemiştir. [22] Hürriyet ve İtilaf genel merkezinin sonrasında İsmail Sıdkı Bey gazetelere verdiği demeçlerde fırkanın kararını aşmak için seçime bağımsız katıldığını söylemeye başlamıştır. [23]
Tablo 1. Hürriyet ve İtilaf Fırkası Namzetleri
| No | Şube | No | Şube | No | Şube |
| 1 | Eskişehir | 5 | Kütahya | 9 | Konya |
| 2 | Ankara | 6 | Uşak | 10 | İzmir |
| 3 | Çorum | 7 | Bilecik | 11 | Adapazarı |
| 4 | Karahisar | 8 | Afyon | 12 | Kırkkilise |
Hürriyet ve İtilaf Fırkasına yöneltilen eleştiriler ilk önce Alemdar tarafından fırkanın gücü vurgulanarak keskin bir dille reddedilmiştir: “Anadolu hareket-i merhusası, Hürriyet ve İtilafla yarıya yarıya mebus çıkarmaya razı olduğu halde Hürriyet ve İtilaf yine intihabâta iştirâk etmeyeceğini bildirmiş ve bu sûretle maksad-ı meclisde ekseriyet ihrazı veya mebus bulunması olmayıp meşrutiyetten bugüne kadar ocakcıların türlü entrikaları yüzünden arzuları dâiresinde intihabâta muvaffak olmayan zavallı ahalimizin hukuk-ı meşrûâlarına riâyet olduğunu sarâhaten anlamıştır…” [24] Öte yandan Hürriyet ve İtilaf Fırkasına muhalif gazetelerde “Hürriyet ve İtilaf Fırkasının seçime iştirak edip etmediğini gidip Adapazarı’nda görünüz”, [25] “Hürriyet ve İtilaf mensupları her tarafta seçimin merkezindedir”,[26] “İştirak etmiyor mu?” [27], “inanmak lazım gelirse” [28] şeklinde eleştiriler ardı sıra yer almıştır.
Taşradan peş peşe gelen haberler üzerine Hürriyet ve İtilaf Reisi Miralay Sadık Bey açıklama yapma gereksinimi duyarak fırkanın seçime katılmama kararının bütün şubelere tebliğ edildiğini, fakat Sivas gibi bazı şubelerin tamim telgrafları “burada şubeniz yoktur” kaydıyla iade ettiğini, [29] Hürriyet ve İtilaf’ın hiçbir surette seçime katılmadığını, katılımların cebri olduğunu, taşradaki kulüplerin ile fırka liderleri arasında herhangi bir münasebet olmadığını beyan etmiştir. [30] Yapılan açıklamanın hilafına, Kırkkilise’de Hürriyet ve İtilaf Reisi Müftü Bahaeddin Efendi ile Dahiliye Nazır-ı Esbakı Mustafa Arif Bey’in seçimi kazanması Sadık Bey’in bu beyanatını müphem kılmış, tekrar Hürriyet ve İtilaf’ı eleştirilerin odak noktası hâline getirmiştir. Kırkkilise seçim sonucunu Yenigün “Hürriyet ve İtilaf intihâbâta iştirak etmiyorsa Kırkkilise Mebusunu da istifa ettirmesi lazım gelir” şeklinde eleştirmiş, hatta Yenigün konuyu bir adım öteye götürerek “İstanbul Hürriyet ve İtilafı başka, taşra Hürriyet ve İtilafı başkadır. İstanbul’da bir mühirle birkaç adam, taşrada neticede yine efrad milletten olan bir takım ictihad sahibleri var” diyerek kendince bir tasnif yapmış, Anadolu’yu öven bir portre çizmiştir. [31] Hâlbuki o dönemde Hürriyet ve İtilaf Fırkası mensupları konusunda Anadolu basınının tamamı Yenigün ile aynı fikirde değildir. Hürriyet ve İtilaf mensupları yer yer sert sözlerle eleştirilebildiği gibi fırkadan istifa edenler “namuslu zevat” olarak dahi adlandırılabilmiştir. [32]
Tartışmalara resmi görünümü, seçimi teftiş ile vazifeli Hurşid Paşa’nın Hürriyet ve İtilaf’ın Konya’da iki, Karahisar-ı Sahib’de altı müntahib-i sani çıkardığını beyanı kazandırmıştır. [33] Amasya’da Hürriyet ve İtilaf Fırkasının peyki Sulh ve Selamet Fırkasından Hürriyet ve İtilafçı eski Bursa Valisi Gümülcineli İsmail Hakkı Paşa, [34] Karahisar-ı Şarkî’de Hürriyet ve İtilafçı -birinci mecliste Zeynelabidin Efendi ile yan yana oturan- Ömer Vasfi Efendi, [35] Kütahya’da Hürriyet ve İtilafçı Hoca Rasih Efendi mebus seçilmiştir. [36] Seçim sonucunda İleri [37] ve Alemdar [38] Gazeteleri Hürriyet ve İtilaf Fırkasına mensup yirmi, İzmir’e Doğru Gazetesi yirmi yedi mebusun seçildiğini kaydetmiştir. [39] Fırka merkezi mebusların meşruiyetini tanımayarak istifalarını talep etmiştir. [40] Özellikle seçim sonrasında Ömer Vasfi Efendi oldukça eleştirilmiştir. Vasfi, Serbesti gazetesinde bu tenkitlere cevap verirken, fırkasının seçimleri gayri meşru addettiğini, bu sebeple katılmadığını fakat kendisinin hemşerileri tarafından haberi olmaksızın ve Kuva-yı Milliye’nin baskısına rağmen seçildiğini, bu sebeple de meclisten istifa etmeyi doğru bulmadığını ileri sürmüştür. [41]
Kaynakça:
[1] – “Hürriyet ve İtilafta”, Tasvir-i Efkar, no: 2848, 22 Eylül 1335 (22 Eylül 1919), s. 2.
[2] – “Hürriyet ve İtilaf Fırkası ve İntihabat”, Tasvir-i Efkar, no: 2852, 26 Eylül 1335 (26 Eylül 1919), s. 2.
[3] – “Hakikatın Tezahürüne Doğru”, Alemdar, no: 293-2593, 4 Teşrinievvel 1335 (4 Ekim 1919), s. 1.
[4] – “Hürriyet ve İtilaf Fırkası ve İntihabat”, Alemdar, no: 2601, 12 Teşrinievvel 1335 (12 Ekim 1919), s. 1.
[5] – “Hürriyet ve İtilaf İntihabatın Aleyhinde”, Tasvir-i Efkar, no: 2872, 16 Teşrinievvel 1335 (16 Ekim 1919), s. 1.
[6] – “İngiliz Muhibler Cemiyeti ve İntihabat”, Alemdar, no: 2605, 16 Teşrinievvel 1335 (16 Ekim 1919), s. 2.
[7] – “İzmir’de Mebus Namzedleri”, Alemdar, no: 2607, 18 Teşrinievvel 1335 (18 Ekim 1919), s. 2.
[8] – “İzmir’de Mebus Namzedleri Hakkında”, Tasvir-i Efkar, no:2875, 19 Teşrinievvel 1335 (19 Ekim 1919), s. 1.
[9] – “Kürdistan Cemiyeti’de İştirak Ediyor”, Tasvir-i Efkar, no:2876, 20 Teşrinievvel 1335 (20 Ekim 1919), s. 1.
[10] – “Sadık Bey Efendi ile Mülakat”, Alemdar, no: 1492, 23 Haziran 1335 (23 Haziran 1919), s.1.
[11] – “Hürriyet ve İtilaf Fırkasında”, Alemdar, no: 2611, 22 Teşrinievvel 1335 (22 Ekim 1919), s. 1.
[12] – “Hürriyet ve İtilaf Merkez-i Umumisinde”, Alemdar, no: 2613, 24 Teşrinievvel 1335 (24 Ekim 1919), s. 1.
[13] – Ziya Şakir, Hürriyet ve İtilaf- Nasıl Doğdu, Nasıl Yaşadı, Nasıl Battı?, (hzl. Serkan Erdal ), İstanbul: Akıl Fikir Yayınları, 2011, s. 402.
[14] – “İntihabat Etrafında”, Tasvir-i Efkar, no: 2884, 28 Teşrinievvel 1335 (28 Ekim 1919), s. 3.
[15] – “İntihabata Müdahale Eden Bir Polis”, Tasvir-i Efkar, no: 2886, 30Teşrinievvel 1335 (30 Ekim 1919), s. 3. ; “Polis ve İntihabat”, Akşam, no: 396, 29 Teşrinievvel 1335 (29 Ekim 1919), s. 1. ; Özellikle Hürriyet ve İtilaf taraftarlarının tutumları genel merkezin kararının stratejik olduğu yönünde tartışmaları başlatmıştır. İstanbul’un muhtelif semtlerinde duvarlara yapıştırılan ve dağıtılan Kuva-yı Milliye aleyhtarı beyannameler sebebiyle “Halkı, hükümete karşı ayaklanmaya ve isyana teşvik ve subaylarla askerleri itaatsizliğe ve Osmanlı unsurlarını birbiri aleyhine sevk ve tahrik etmek suretiyle hükümeti düşürmek emel ve maksadıyla tertiplerde bulunmakla” suçlanan Şehremini Hürriyet ve İtilaf şubesinde kayıtlı ve ticaretle uğraşan Nihat Efendi İle Hürriyet ve İtilaf Fırkası İleri gelenlerinden Müşür Fuat Paşanın oğlu Mehmet Ali Bey ve emekli Hüseyin Remzi Paşa oğlu Şevket Bey, Hürriyet ve İtilaf Doğancılar mesul kâtibi Nidal Bey tutuklanmıştır. “Tevkif Edilen Hürriyet İtilâfçılar”, İstiklal Harbi, no: 151, 7 Teşrinisani 1335 (7 Kasım 1919), s. 1. ; “İstanbul’da Tevkifler Yapıldı”, İstiklal Harbi, no: 154, 4 Teşrinisani 1335 (4 Kasım 1919), s. 1.
[16] – “Eskişehir’de İntihabat”, Vakit, no: 717, 31 Teşrinievvel 1335 (31 Ekim 1919), s. 1.
[17] -“Anadolu’dan Gelen Bir Zatın Beyanatı”, İleri, no: 656, 6 Teşrinisani 1335 (6 Kasım 1919), s. 4.
[18] – “Hürriyet ve İtilaf Namzedleri”, Vakit, no: 721, 4 Teşrinisani 1335 (4 Kasım 1919), s. 1.
[19] – “Hürriyet ve İtilaf ve İntihabat”, Vakit, no: 724, 7 Teşrinisani 1335 (7 Kasım 1919), s. 3.
[20] – “Hürriyet ve İtilaf ve İntihabat”, Vakit, no: 724, 7 Teşrinisani 1335 (7 Kasım 1919), s. 3.
[21] – “İzmir’in Namzedleri”, Yenigün, no: 225, 1 Teşrinisani 1335 (1 Kasım 1919), s. 2.
[22] – “İzmir İntihabatı”, İzmir’e Doğru, no: 5, 30 Teşrinisani 1335 (30 Kasım 1919), s. 4.
[23] – Zeki Arıkan, “1919 Seçimleri ve İzmir”, ATA Dergisi, sy. 7, 1997, ss. 119-120.
[24] – “Hürriyet ve İtilaf İntihabâta İştirak Etmiyor”, Alemdar, no: 2626, 6 Teşrinisani 1335 (6 Kasım 1919), s. 2.
[25] – “İntihab Basılları”, İleri, no: 657, 7 Teşrinisani 1335 (7 Kasım 1919), s. 1.
[26] – “İştirak Etmiyorlar Öyle Mi?”, Yenigün, no: 255, 1 Kanun-i Evvel 1335 (1 Aralık 1919), s. 2.
[27] – “Hakimiyet-i Milliye ve İntihabat”, Tasvir-i Efkar, no: 2894, 7 Teşrinisani 1335 (7 Kasım 1919), s. 1.
[28] – “Sadık Bey’e İnanmak Lazım Gelirse”, Tasvir-i Efkar, no: 2897, 9 Teşrinisani 1335 (9 Kasım 1919), s. 1.
[29] – “Mühim Bir Mülakat”, Alemdar, no: 2629, 9 Teşrinisani 1335 (9 Kasım 1919), s. 1.
[30] – “Namzetliklerde Mi Zorla?”, Yenigün, no: 233, 9 Teşrinisani 1335 (9 Kasım 1919), s. 2.
[31] – “Hürriyet ve İtilaf Kazanıyor”, Yenigün, no: 233, 9 Teşrinisani 1335 (9 Kasım 1919), s. 1.
[32] – “Fırkadan İstifa”, İzmir’e Doğru, no: 48, 28 Mart 1336 (28 Mart 1920), s. 2.
[33] – “Hurşid Paşa ile Mülakat”, Vakit, no: 736, 23 Teşrinisani 1335 (23 Kasım 1919), s. 2.
[34] – “Amasya Mebusları”, Tasvir-i Efkar, no: 2899, 12 Teşrinisani 1335 (12 Kasım 1919), s. 2.
[35] – “Karahisar-ı Şarkî Mebusları”, Tasvir-i Efkar, no: 2929, 11 Kanunievvel 1335 (11 Aralık 1919), s. 1.
[36] – “Kütahya Mebusları”, Alemdar, no: 2640, 21 Teşrinisani 1335 (21 Kasım 1919), s. 3.
[37] – “Hürriyet ve İtilaf Mebusları”, İleri, no: 702, 20 Kanunievvel 1335 (20 Aralık 1919), s. 1.
[38] – “Hürriyet ve İtilaf Fırkası Mebusları”, Alemdar, no: 2669, 20 Kanunievvel 1335 (20 Aralık 1919), s. 2.
[39] – “Hürriyet ve İtilaf Mebusları”, İzmir’e Doğru, no: 13, 27 Kanunievvel 1335 (27 Aralık 1919), s. 2.
[40] – Birinci, “Hürriyet ve İtilaf Fırkası”, s. 510.
[41] – “Meclis’te Kuva-yı Milliye’ye Saldırı”, İstiklal Harbi, no: 255, 13 Mart 1336 (13 Mart 1920), s. 2.
Yorumlar