Tarih ilmi kaynaklar vasıtasıyla yapılır. [1] Tarihte olaylar yaşanırken çevresinde bir dizi iz bırakır. Bahse konu bu izlerin mücessem hali tarihin kaynaklarıdır. [2] Kaynak geçmiş hakkında tanıklıktır, [3] tarihi bilgi veren malzemedir [4] ve tarih ilmini maksatsız bir malumat yığını olmaktan uzaklaştıran yegane unsurdur. [5] Tarihçi kaynaklar vasıtasıyla geçmiş düşünceyi yeniden canlandırır, eleştirir, geçmiş düşüncenin değeri hakkında kendi yargısını oluşturur [6] ve tasvir eder. [7] Tarihi olayların gelişmesi, hatta madde ve eşyanın geçmişinden bahseden her yazı ve her hikaye, insanlığın eylem ve düşüncelerinin takibini, daha sonrasında ise tespitini sağlar. [8] Lakin her bilgi veren malzeme kaynak olma özelliğine sahip değildir. Malzemenin kaynak addedilebilmesi için ya devrinde ya da devrine yakın bir zamanda -devrin kaynaklarından istifade edilerek- meydana getirilmiş olması gerekmektedir. Birinci gruba girenlere yani doğrudan doğruya tarihi olaylarla muasır, bu olayları gören ve/veya içinde yaşayanın verdiği bilgilere ana kaynak adı verilir, bu kaynak biçimi tarih araştırmalarında son derece mühim ve kıymetlidir.[9]
Arapça hatırda kalan anlamındaki hutûr kökünden gelen hatırat, [10] bir kimsenin kendi başından geçen ya da kendi döneminde ortaya çıkan olay ve olguları gözlemlerine, bilgilerine dayanarak anlattığı, [11] gönüllü ve kasıtlı hatta çoğunlukla bir görev olarak deneyimlenen, [12] tam bir objektiflik içinde yazılması mümkün olmayan, daima hisler ve şahsi görüşler ön planda tutularak yazılan eserlerdir. [13] Devrin olaylarına ışık tutması sebebiyle hatıratlar tarihin ana kaynakları arasında yer almaktadır. [14]
Tarihsel sorular ve olaylar bireylerin duygularını, inançlarını veya önyargılarını uyandırmaya çok yatkındır. [15] Hatırat yazarları bu yatkınlığı ekseriyetle kendi lehlerine kullanma eğilimi gösterir, tarihsel argümanları kendi istekleri doğrultusunda çözümler, birleştirir ve kurgularlar. [16] Tüm bu süreçte hatırat yazarları hoşlarına gidenleri yazarlar, hatıratlarının bir itiraf kitabı olmamasına çokça dikkat eder, kendileriyle ilgili gerçekleri örtmeye kıymet verir, lakin başkalarıyla ilgili gerçekleri kolayca açığa vururlar. Bu sebeple kaynak değerlendirilmesinde hatıratların başkalarının kusurlarını, küçüklüklerini, patavatsızlıklarını ve haksızlıklarını anlatan kitaplar olarak adlandırıldıkları da olmuştur. [17] Örneğin Mareşal Otto Liman von Sanders’in Türkiye’de Beş Yıl (1919) adlı hatıratında [18] Türk ordusu ve askeri kadrosu hakkında kaleme aldıklarını Enver Paşa, 1 Eylül 1921’de eşi Naciye Sultan’a yazdığı mektubunda oldukça eleştirmiştir:
“Ben, Liman’ın (Maraşal Otto Liman von Sanders’in) hatırasını okuyorum. Ne tuhaf adam. Harpte ne iyi yapılmış ise, faili o. Ne manasız ve kötü ise başkaları; tabii, başta ben. Sonra da, hep Alman zabitleri yapıyor. Türk zabitlerinden nadiren bahis var. Ah! Ne ise, neferlere lütfedip iyi zabitler -yani Almanlar- idaresinde olurlarsa iyi iş görürler diyor… Türk paşaları arasındaki malum rekabet ve bunun neticesi birbirine yardım etmemek hususunun bertaraf edildiğini söylüyor. Hakikaten edepsiz adam. Bu harpte bizde böyle bir hal mi zuhur etmişti?” [19]
Hatıratların anlatı mecazlarının, sosyo-tarihsel bağlamlarının ve anlatı değişimlerinin tespiti okuma pratikleri gerektirir. [20] Hatıratlara eleştirel yaklaşmamak ise tarihi çalışmanın eleştirilmesine yol açar. [21] Unutulmamalıdır ki tarihçinin tarihi bir olaya karşı hissettiği aidiyet azaldıkça tarihçinin nesnel bakışı artar, [22] aidiyet hissi arttıkça bu bakış sınırlanır. [23] Bu yüzden cereyan etmiş olan olay ile ilgili değişik görüşleri ihtiva eden hatıratlar ilmi bir kritikten geçirildikten sonra kullanılmalıdır. [24]
Sonuç olarak bakıldığında tarihin ana kaynakları arasında yer alan hatırat türü eserler dönemin birebir tanığı olması sebebiyle tarih ilmi için oldukça kıymetlidir. Lakin hatıratlar yazarın aklında kalanlardan ibarettir, kurgusu yazara aittir, kamuoyuyla paylaşmayı kabul ettiği bilgilerdir. Hatırat yazarı eseri vasıtasıyla bir zafer sonrası popülaritesini artırmaya çalışabilir, sahip olduğunu düşündüğü kabiliyetlerinin toplum tarafından bilinmesini arzulayabilir ya da bir yenilgi sonrasında müdafaasını yaparak, yenilgisindeki faktörleri –ekseriyetle başkalarını suçlayarak- anlatabilir. Bu yüzden ana kaynaklar arasında belki de tarihçinin en eleştirel yaklaşması gereken tür hatıratlardır.
Kaynakça:
[1] – Charles Victor Langlois-Charles Seignobos, Tarih Tetkiklerine Giriş, (çev. Galip Ataç), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010, s. 15. [2] – Fatma Acun, “Tarihin Kaynakları”, Tarih Nasıl Yazılır-Tarihyazımı İçin Çağdaş Bir Metodoloji, (ed. Ahmet Şimşek), İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2011, s. 119. [3] – Leon E. Halkin, Tarih Tenkidinin Unsurları, (çev. Bahaeddin Yediyıldız), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013, s. 17. [4] – Mübahat S. Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usûl, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011, s. 17. [5] – İbrahim Kafesoğlu, “Tarih İlmi ve Bizde Tarihçilik”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, c. XVII, 1963, s. 2. [6] – Robin George Collingwood, Tarihin İlkeleri ve Tarih Felsefesi Üstüne Başka Yazılar, (çev. Ahmet Hamdi Aydoğan), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005, s. 258. [7] – İbrahim Kafesoğlu, Tarih Metodu, (Yayımlanmamış Ders Notları), İstanbul 1972, s. 5. [8] – Zeki Velidi Togan, Tarihte Usûl, İstanbul: Enderun Yayınları, 1987, s. 2. [9] – Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usûl, s. 17. ; Kafesoğlu, Tarih Metodu, s. 5. [10] – Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi, 2007, s. 340. ; “Hatırat; anı, andaç, hatıra, akla gelen şey.” Seyit Ali Karaalioğlu, Ansiklopedik Edebiyat Sözlüğü, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1983, s. 51. ; “Arap literatüründe rihlât, vefeyât, havâdis; Farsça’da sefernâme, tezkire nevilerindeki kitaplarda yer yer dikkati çeken hatıra notlarına Türkçe’de de vekayi, sergüzeşt, seyahatnâme, sefâretnâme gibi metinler arasında rastlanır. Fransa’da bu kavramı karşılamak üzere annales, chroniques, commentaires, journal, souvenirs gibi birbirinden az çok farklı terimler kullanılırken XVI. yüzyılın ortalarından itibaren türün bağımsızlık kazandığı ve özel bir kullanışla mémoires teriminin ortaya çıktığı görülmektedir.” M. Orhan Okay, “Hatırat”, DİA, c. 16, İstanbul: TDV, 1997, s. 450. [11] – Emin Özdemir, “Anı ve Anı Dilimiz Üzerine”, Türk Dili Dergisi, c. 25, sy. 246, Mart 1972, s. 398. [12] – Pierre Nora, “Between Memory and History: Les Lieux de Memoire”, Representations, no. 26, (Special Issue: Memory and Counter-Memory), Spring 1989, s. 18. [13] – Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usûl, s. 25. [14] – Kafesoğlu, Tarih Metodu, s. 28. [15] – Arthur Stanley Turberville, “History Objective And Subjective”, History, vol. 17, no. 68, January 1933, s. 289. [16] – Mark Bevir, “Objectivity in History”, History and Theory, vol. 33, no. 3, October 1994, ss. 328-329. ; Christopher Blake, “Can History Be Objective?”, Mind, vol. 64, no. 253, January 1955, s. 61. [17] – Salah Birsel, “Anı Üzerine”, Türk Dili Dergisi, c. 25, sy. 246, Mart 1972, s. 377. [18] – Bkz. Liman von Sanders, Türkiyede Beş Yıl, (çev. Eşref Bengi Özbilen), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2006. [19] – Murat Bardakçı, “Enver Paşa’dan Eşi Naciye Sultan’a Aşk ve Siyaset Mektupları”, Hürriyet, 5 Temmuz 2005, s. 7. Enver Paşa’nın mektupları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Enver Paşa’nın Özel Mektupları, (hzl. Arı İnan), Ankara: İmge Kitabevi,1997. [20] – Sidonie Smith- Julia Watson, Reading Autobiography: A Guidefor Interpreting Life Narratives, Minneapolis: University of Minnesota Press, 2001, s. 10. [21] – Fish Stanley, “Commentary: The Young and the Restless”, The New Historicism, (ed. H. Aram Vesser), New York: Routledge, 1989, s. 308. [22] – A. Mac C. Armstrong, “Objectivity in Historical Writing”, The Monist, vol. 62, no. 4, October 1979, s. 429. [23] – Norman Hampson, “Subjectivity and Objectivity in History”, Journal of the British Society for Phenomenology, vol. 7, no. 3, 1976, ss. 184-185. [24] – Mehmet Saray, Bilimsel Araştırma Yöntemleri El Kitabı, İstanbul: Yeditepe Üniversitesi, 2008, s. 57.Acun, Fatma; “Tarihin Kaynakları”, Tarih Nasıl Yazılır-Tarihyazımı İçin Çağdaş Bir Metodoloji, (ed. Ahmet Şimşek), İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2011, ss. 119-149.
Armstrong, A. Mac C.; “Objectivity in Historical Writing”, The Monist, vol. 62, is. 4, October 1979, ss. 429-445.
Bardakçı, Murat; “Enver Paşa’dan Eşi Naciye Sultan’a Aşk ve Siyaset Mektupları”, Hürriyet, 5 Temmuz 2005, s. 7.
Bevir, Mark; “Objectivity in History”, History and Theory, vol. 33, no. 3, October 1994, ss. 328-344.
Birsel, Salah; “Anı Üzerine”, Türk Dili Dergisi, c. 25, sy. 246, Mart 1972, ss. 377-397.
Blake, Christopher; “Can History Be Objective?”, Mind, vol. 64, no. 253, January 1955, ss. 61-78.
Carr, Edward Hallett; Tarih Nedir?, (çev. Misket Gizem Gürtürk), İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
Collingwood, Robin George; Tarihin İlkeleri ve Tarih Felsefesi Üstüne Başka Yazılar, (çev. Ahmet Hamdi Aydoğan), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
Devellioğlu, Ferit; Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi, 2007.
Halkin, Leon E.; Tarih Tenkidinin Unsurları, (çev. Bahaeddin Yediyıldız), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
Hampson, Norman; “Subjectivity and Objectivity in History”, Journal of the British Society for Phenomenology, vol. 7, is. 3, 1976, ss. 184-188.
Kafesoğlu, İbrahim; “Tarih İlmi ve Bizde Tarihçilik”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, c. XVII, 1963, ss. 1-16.
Kafesoğlu, İbrahim; Tarih Metodu, (Yayımlanmamış Ders Notları), İstanbul 1972.
Karaalioğlu, Seyit Ali; Ansiklopedik Edebiyat Sözlüğü, İstanbul: İnkılap ve Aka, 1983.
Kütükoğlu, Mübahat; S. Tarih Araştırmalarında Usûl, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011.
Langlois, Charles Victor-Seignobos, Charles; Tarih Tetkiklerine Giriş, (çev. Galip Ataç), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010.
Nora, Pierre; “Between Memory and History: Les Lieux de Memoire”, Representations, no. 26, (Special Issue: Memory and Counter-Memory), Spring 1989, ss. 7-24.
Okay, M. Orhan; “Hatırat”, DİA, c. 16, İstanbul: TDV, 1997, ss. 450-451.
Özdemir, Emin; “Anı ve Anı Dilimiz Üzerine”, Türk Dili Dergisi, c. 25, sy. 246, Mart 1972, ss. 398-402.
Saray, Mehmet; Bilimsel Araştırma Yöntemleri El Kitabı, İstanbul: Yeditepe, 2008.
Smith, Sidonie-Watson, Julie; Reading Autobiography: A Guidefor Interpreting Life Narratives, Minneapolis: University of Minnesota Press, 2001.
Stanley, Fish; “Commentary: The Young and the Restless”, The New Historicism, (ed. H. Aram Vesser), New York: Routledge, 1989, pp. 307-308.
Togan, Zeki Velidi; Tarihte Usul, İstanbul: Enderun Yayınları, 1987.
Turberville, Arthur Stanley; “History Objective And Subjective”, History, vol. 17, no. 68, January 1933, ss. 289-302.