11. dersi şimdilik atlıyorum, ileride oraya duyulan geçmiş zamanla ilgili bir kaç alıştırma koyacağım. Eğer dersleri takip ediyorsanız endişelenmeyin, benimle buradan (12. dersten) devam edebilirsiniz.
Bakınız, dersler zorlaşmaya başladı. Daha önceki derslerde yaptığınız gibi bir iki defa okuyup geçerseniz çok zorlanırsınız. Size tavsiyem ses dosyalarını bilgisayarınıza kaydedip oradan mp3 çalara ya da telefonunuza atıp konuşmaları sık sık dinlemenizdir. Dinlerken anlamak da önemlidir. Anlamadığınız yerlerde derse geri dönüp çeviriden yardım alabilirsiniz.
2-11 — Sonday añız bar
2-11 — Şöyle bir efsane var
Jak — Qanday ädemi äwen, osın küy erekşe. Bul küydiñ atı ne?
Ospan — ‘Aqsaq Qulan’, sonday añız bar. Asan bul añızdı jaqsı biledi. Sonan surayıq, aytsın.
Apa — Asan añızdardı öte jaqsı aytadı, men onı tıñdawdı jaqsı köremin. Asan, osı añızdı bizdiñ qonaqqa ayta ğoy, janım.
Asan — Boladı, apa, ärïne aytamın. Al, Jak, endeşe tıñda: Ertede qazaq dalasında Kerbuğı dombıraşı ömir süripti. Ol özi küyler şığarıp, onı özi dombırada orındaydı eken. Awıl adamdarı Kerbuğınıñ küylerin süysine tıñdaydı eken. Künderdiñ küninde Şınğısxan ordası qazaq jerin basıp aladı, awıldardı talan-tarajğa saladı. Şınğısxannıñ Joşı degen ulı boladı. Onıñ eñ jaqsı köretin ermegi añşılıq eken. Künderdiñ küninde Joşı qulını bar Aqsaq Qulandı bayqaydı da, olardı qwa jöneledi. Aqsaq Qulan jıldam edi, biraq qulını äreñ ilesip kele jatadı. Joşınıñ tartqan oğı qulınşaqqa tïip, onı sespey qatıradı.
Jacques — Ne kadar güzel [bir] beste, özellikle de melodisi. Bu nağmenin adı ne?
Osman — “Aksak Kulan”, şöyle bir efsane var. Asan bu hikayeyi iyi biliyor. Ona (ondan) soralım, söylesin.
Anne — Asan destanları çok iyi anlatıyor (söylüyor) , onu dinlemek benim hoşuma gidiyor. Asan, bu efsaneyi bizim misafire anlatsana, canım.
Asan — Olur, anne, tabii ki anlatırım. İşte, Jacques, şimdicik dinle: Eski zamanlarda Kazak bozkırında Kerbuğu adlı dombıracı ömür sürmüş. O, kendi nağmeler besteleyip, onu kendi dombırada icra eder imiş. Köylüler (köy insanları) Kerbuğu’nun nağmelerini memnuniyetle (‘sevesine’) dinlermiş. Günlerin birinde Cengizhan ordusu Kazak yerini işgal eder (basıp alır), köyleri yağmalayıp yıkar. Cengizhan’ın Cuci adında bir oğlu olur. Onun en sevdiği eğlencesi avcılık imiş. Günlerin birinde Cuci yavrusu (tayı) olan Aksak Kulan’ı farkeder de, onları kovalamaya (kovmaya) yeltenir (yönelir). Aksak Kulan hızlı idi, ama yavrusu (tayı) anca zar zor peşinden gelebiliyordu. Cuci’nin attığı ok (çektiği oku) yavrucağa değip, onu birden öldürür.
SURAW: Sormak, dilemek, istemek anlamlarına gelen fiil. Dikkat etmemiz gereken husus sözün surw değil, suraw olmasıdır, yani fazladan bir -a vardır. İkinci husus ise Kazak Türkçesinde birine sormazsınız, birinden sorarsınız. Yani “kimge suradıñ (kime sordun)” yanlıştır, “kimden suradıñ (kimden sordun)” doğrusudur.
BAR: Bizdeki “var” sözüyle kökteş olup Kazakçadaki kullanım alanı daha geniştir. Aksak Kulan hikayesinde de “qulını bar” ifadesinde “bar” sözünün kullanımlarından birine rastlıyoruz. Aynı şekilde “joq” sözü de “olmayan” yerine kullanılabilir. “Tuzı joq (tuzu olmayan, tuzsuz), kitabı joq (kitabı olmayan, kitapsız) gibi. Tabii bu -lı-dı-tı (-lı) ve -sız-siz eklerinin kullanılmadığı anlamına gelmiyor. “tuzdı köl: tuzlu göl, tuz gölü” gibi. Aynı şekilde “jüregi joq adamdar (yüreği olmayan adamlar)” demenin mümkün olduğu gibi “jüreksiz adamdar” demek de mümkündür. Örneklerini gördükçe kullanımını daha iyi kavrayacaksınız.
GENİŞ ZAMAN GEÇMİŞ ZAMAN KARŞILAŞTIRMASI: Bu derse kadar geldiğinize göre aralarındaki farkı iyice anlamışsınızdır, ama söylemeden geçmemeliyim. 3. şahsın geniş zamanı bazen geçmiş zaman ile karışmaktadır. İnternet üzerindeki acemi çevirelerde bu hataya sık rastlıyorum. Mesela “Bölingendi böri jeydi” cümlesinin aktarması “bölüneni börü (kurt) yedi” değil, “bölüneni börü (kurt) yer“dir.
1 – Men kelemin. Men keldim.
Ben gelirim. Ben geldim.
2 – Sen söyleysiñ. Sen söylediñ.
Sen konuşursun/söylersin. Sen konuştun/söyledin.
3 – Ol turadı. Ol turdı.
O durur. O durdu.
4 – Men joğarı şığamın. Men joğarı şıqtım.
Ben yukarı çıkarım (içeri girerim). Ben yukarı çıktım.
5 – Biz isteymiz. Biz istedik.
Biz çalışırız (işleriz). Biz işledik.
6 – Siz uyıqtaysız. Siz uyıqtadıñız.
Siz uyursunuz. Siz uyudunuz (uyukladınız).
7 – Olar aytadı. Olar ayttı.
Onlar söyler/der (eydür-eyder). Onlar söyledi (eytti).
8 – Biz kesdesemiz. Biz kezdestik.
Biz rastlaşırız (kezleşiriz, kez=zaman). Biz rastlaştık.
9 – Olar jasaydı. Olar jasadı.
Onlar yaşar (ya da yapar). Onlar yaşadı (ya da yaptı).
10 – Sen jaqsı köresiñ. Sen jaqsı kördiñ.
Sen beğenirsin (iyi görürsün). Sen beğendin.
11 – Men işemin. Men iştim.
Ben içerim. Ben içtim.
12 – Ol oyatadı. Ol oyattı.
O uyandırır. O uyandırdı (uyattı).
13 – Biz tabamız. Biz taptıq.
Biz buluruz. Biz bulduk.
14 – Ol Parijde. Ol Parijde boldı.
O Paris’te. O Paris’teydi.
JASAW: Bu sözde yasamak ve yaşamak olarak iki tane fiil saklıdır. Yasamak bizdeki anlamından farklı olarak YAPMAK demektir. Bizim Türkçemizde yapmak fiili yanlış olarak yardımcı fiil olarak kullanılmakta ve çoğu kez etti-eyledi-kıldı yardımcı fiillerinin yerine kullanılmaktadır. Çıktı yerine çıkış yaptı, şaka etti yerine şaka yaptı gibi. İşte aynı yanlış Kazak Türkçesinde de vardır.