Mudanya Mütarekesi sonrasında barış görüşmelerinin yapılması için taraflar Lozan’da toplandı. Konferansta birçok konu ele alındı. Bu konulardan biride İstanbul’un durumuydu. Türkiye Büyük Millet Meclisi hemen her konuda olduğu gibi İstanbul’un durumuyla ilgili düşüncesinde de geri adım atmayı düşünmüyordu.
İcra vekilleri heyetinde, mecliste, encümenlerde barış konferansına gönderilecek heyet konuşuluyordu. Vekiller heyeti reisi Rauf Bey, Hariciye vekili Yusuf Kemal Bey, Sıhhiye vekili Rıza Nur Bey gidecek heyetin içinde yer alacak kişiler olarak görülüyordu. [1] İsmet Paşa’da bu heyetin başına reis olarak seçilmiş ve görüşmeler için heyet yola çıkmıştır.
İsmet Paşa konferans başlamadan önce Poincare ile İstanbul’un tahliyesiyle ilgili kısa bir görüşme yapmıştır. İsmet Paşa, Poincare’ye “İstanbul’u ne zaman tahliye edeceksiniz?” diye bir soru sormuş ve Poincare bu soruya “barış antlaşması imzalandıktan sonra ne İstanbul’da ne Boğazlarda tek bir Fransız ve İngiliz ya da herhangi bir yabancı ülkenin askerinin kalmayacağı” şeklinde cevap vermiştir. [2] Lozan Konferansında Türk tarafı ve İtilaf Devletleri arasında görüşülen bazı konularda anlaşma sağlanmış bazı konularda anlaşma sağlanamamıştır. İsmet Paşa’ya Rauf Bey tarafından yollanan bazı telgraflarda İstanbul’da yaşanan gelişmelerden bahsediyordu. 7 Ocak 1923 tarihli bu telgrafta İngilizlerin Maçka Kışlasındaki silahları götürdüklerinden bahsediyordu. [3]
Türk tarafı ve İtilaf Devletleri arasındaki anlaşmazlıklar sonucunda 4 Şubat 1923’te görüşmeler kesilmiş ve İsmet Paşa Ankara’ya dönmüştür. İtilaf Devletleri Ankara Hükümeti’nin İstanbul’a karşı bir harekata başlamasında korkuyordu ancak bu korktukları başlarına gelmedi ve görüşmeler tekrar başladı. [4] 23 Nisan 1923’te görüşmelerin ikinci safhası başlarken, bu süreçte İstanbul’un tahliyesi meselesi Türk heyetinin ilk andan itibaren üzerinde hassasiyetle ve ısrarla durdukları bir konu olmuştu. Görüşmeler başlar başlamaz Türk heyetinin İstanbul’un tahliyesini talep etmelerine karşılık İngiliz Heyeti Başkanı Sir Horace Rumbold, tahliyenin imzadan ve Müttefik devletlerin parlamentolarının tasdikinden geçmeden mümkün olamayacağını açıklamış, İsmet Paşa ise İstanbul’un tahliyesi hakkında ısrarcı olmuştu. Nitekim birkaç gün sonra yaptığı değerlendirmede, barış antlaşması imzalandıktan hemen sonra tahliyenin gerçekleşmesi gerektiğini, Müttefik devletlerin parlamentolarının onayını bekleyemeyeceklerini, tahliye olmadan yapılacak barışın kıymeti olamayacağını ve Türk hükümetince kabul görülmeyeceğini ifade etmişti. [5] Bu arada Ankara hükümetinin İstanbul temsilcisi Adnan Bey, İngiliz komiser vekiliyle yaptığı görüşmede Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin barış antlaşmasını onayladıktan sonra İtilaf Devletlerinin İstanbul’u tahliye edeceklerine dair bir teminat alarak bunu Hariciye Vekaletine bildirmiştir. [6] Bu gelişmelere rağmen İtilaf Devletleri İstanbul’un tahliyesi için net bir tarih vermemektedir ve bu durum Türk tarafını rahatsız etmektedir. İsmet Paşa tahliye tarihinin yer almadığı bir antlaşmaya yanaşmamaktadır. Tahliye konusunun bu kadar uzaması üzerine İsmet Paşa tahliye konusunun hemen görüşülmesi için ilgililere bir nota vermiştir. İsmet Paşa’nın bu notası üzerine daha fazla konuyu erteleyemeyeceklerini anlayan İtilaf Devletleri 6 Temmuz 1923’de 7 maddelik bir tahliye protokolü hazırlamıştır. 7 maddelik bu metne göre antlaşmanın Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından onaylanmasının ardından Yüksek Komiserliklere bildirilecek ve tahliye altı hafta içinde tamamlanacak. Ayrıca müttefik işgali altında olan bütün taşınır ve taşınmaz mallarla birlikte savaş gemileri silahlar ve malzemeler Türklere iade edilecek. [7] Yukarıda anlattığım İstanbul’un tahliye meselesi İşgalden Kurtuluşa İstanbul adlı kitabımdan bir kısımdır. İstanbul’un işgal yılları ve Lozan Barış Antlaşması ile ilgili daha fazla bilgi edinmek için İşgalden Kurtuluşa İstanbul ve Lozan’ı Sevr Zaferi adlı kitaplarımı inceleyebilirsiniz.
Makale Kaynakçası :
Cemil Bilsel, Lozan, C.2, İstanbul, 1998
Bilal N. Şimşir, Lozan Telgrafları: Türk Diplomatik Belgelerinde Lozan Barış Konferansı, C.1, Ankara, 1990
Abdurrahman Bozkurt, İtilaf Devletlerinin İstanbul’da İşgal Yönetimi, Ankara, 2014
Bülent Bakar, İtilaf Devletlerinin İstanbul’u Tahliyesi, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sy.23 Aralık, 2009
[1] – Cemil Bilsel, Lozan, C.2, İstanbul, 1998, s.3
[2] – Bilal N. Şimşir, Lozan Telgrafları: Türk Diplomatik Belgelerinde Lozan Barış Konferansı, C.1, Ankara, 1990, s.111
[3] – Şimşir, Lozan Telgrafları: Türk Diplomatik Belgelerinde Lozan Barış Konferansı, C.1, Ankara, 1990, s.349
[4] – Abdurrahman Bozkurt, İtilaf Devletlerinin İstanbul’da İşgal Yönetimi, Ankara, 2014, s.960
[5] – Bülent Bakar, İtilaf Devletlerinin İstanbul’u Tahliyesi, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sy.23 Aralık, 2009, s.20-21
[6] – Bozkurt, İtilaf Devletlerinin İstanbul’da İşgal Yönetimi, Ankara, 2014, s.9617 Bakar, İtilaf Devletlerinin İstanbul’u Tahliyesi, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sy.23 Aralık, 2009, s.24-25
[7] – Bakar, İtilaf Devletlerinin İstanbul’u Tahliyesi, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sy.23 Aralık, 2009, s.24-25