Yigirme birinçi (21-) Ders – Tekrar
Derslerin çeyreğini bitirdik. Buraya kadar gelebildiyseniz ne âlâ. Ara ara eski derslere geri dönüp, okuyup, dinleyip, bilmediğiniz kelimelere bakmayı unutmayın. Uygurcanın gramer yapısına, telaffuzuna, eklerin aldığı şekillere alıştıkça ileriki dersler daha zor olsa da sadece yeni kelimeler öğrenmekten ibaret olacak; çünkü zaten geri kalan şeyleri açıklamadan anlıyor olacaksınız.
Dinleme: 20 Yıldan Sonra Ben isimli amatör Uygurca filminin son kısmındaki ibretlik konuşmayı dinleyelim. Filmin tamamını buraya tıklayarak izleyebilirsiniz: (20 Yildin Kéyinki Men)
Son ders hariç öğrendiğimiz gramatik hususlar ve kelimeleri hatırlayalım.
Ünlü Daralması: Bunu iyi anlamak mühimdir, Uygurca metinler dinlerken nerede ünlü daralmasının olduğunu bilirseniz, sözün asıl şeklini daha iyi anlayabilir ve metinde neden bahsedildiğini öğrenebilirsiniz. Eğer ünlü daralmasına gözünüzü ve kulağınızı iyi alıştırırsanız daha öğrenmediğimiz ama Türkiye Türkçesi ile Uygurca arasında ortak olan sözleri metnin içinden kolaylıkla seçebilirsiniz. Bir ünlünün daralması için iki şart vardır. Birincisi a ya da e ünlüsü olması. Diğer ünlüler hiçbir şekilde daralmaz. İkincisi açık hecede olması (yani hecenin ünlüyle bitmesi) ya da herhangi bir ek geldiğinde kapalı hecenin açık heceye dönüşmesi gerekir.
sen – i = séni (bazen sini)
ögen – iş = öginiş (ögen fiilinde son hece kapalı olsa da -iş eki geldiğinde ö-ge-niş olduğu için ge hecesindeki e daralıp i olur.)
oyla – maq = oylimaq
bar – iş = bériş (Niye biriş değil de bériş olduğunu şimdilik görmeyeceğiz, ama bazen biriş diye yazıldığını da bilin.)
ber – iş = bériş (Barmaq fiili ile bermek fiilinin isim hali ünlü daralması sonucu aynı hale giriyor)
memleket = memliket (Bazen sözler de kendi içinde ünlü daralmasın uğrayabiliyor. Memliket, memleket sözünün Uygurcadaki doğru yazım ve telaffuz şeklidir.)
-e kadar Yapısı: Uygurcada -çe eki doğrudan bizdeki kadar ya da değin sözlerinin yerine geçebilmektedir. Yönelme haline eklendiğinde bizdeki -e kadar yapısına denk olur. Bu kalıp 4 şekilde olabilir:
bazar-ğa-çe = bazarğiçe
öy-ge-çe = öygiçe
yiraq-qa-çe = yiraqqiçe
mektep-ke-çe = mektepkiçe
-ğaça-geçe-qaçe-keçe eklerinin -ğiçe-giçe-qiçe-kiçe olması az önce bahsettiğimiz ünlü daralması sonucundadır.
Yönelme hâl eki ise gördüğünüz gibi -ğa-ge-qa-ke şeklinde 4 hâldedir. -ğa ve -qa kalın sıradaki sözlere eklenir. -ge ve -ke ise ince sıradaki sözlere eklenir. Eğer söz sert ünsüzle (fıstıkçı şahap) bitiyorsa -qa ya da -ke, yumuşak ünsüzle ya da ünlüyle bitiyorsa -ğa ya da -ge gelir. Bunun üstünde pek düşünmeye gerek yok, zaten farkında olmadan idrak ettiğimiz bir kaide.
Geniş Zaman (ya da gelecek zaman): 17. dersteki tabloya geri dönünüz.
Ayrılma Hâli: -din ve -tin şeklindedir. Sert ünsüzle biten söze -tin, yumuşak ünsüz ya da ünlüyle biten söze -din gelir.
men-din = mendin (benden)
at-tin = attin (attan)
Aşağıdaki sözleri ara ara geri dönüp tekrar ediniz:
yaxşi körmek**:** beğenmek, hoşlanmak, iyi bulmak
biraq: ama
şuña: şu yüzden, bu yüzden, bunun için
qattiq: sert (katı)
başqa: başka, diğer
adette: adeten, genellikle, normalde
qeyer: nere (hangi yer)
çoñ: büyük
qaçan: ne zaman (“haçan”)
ké**yin**: sonra
neççe: ne kadar, kaç, nice
oxşimaq (oxşa-) : benzemek
qandaq: nasıl
tonumaq: tanımak
ötmek: geçmek
çüş: 1-öğle; 2-rüya, düş
orun: yer
etigen: sabah
qançe: kaç
turmaq: durmak, kalkmak
yuymaq: yıkamak (Anadolu ağızlarında yumak)
yügürmek: koşmak (Anadolu ağızlarında yüğürmek)
künde: her gün
yene: yine, daha
qétim: defa, kez, sefer
öy: ev
andin: ondan, ondan sonra (Eski Türkçede andan)
añlimaq (añla-) : dinlemek, işitmek
yoqlimaq (yoqla-) : ziyaret etmek (“yoklamak”)
körmek: görmek, izlemek, seyretmek
minut: dakika
keç: akşam (“geç”)
burun: önce
uxlimaq (uxla-) : uyumak (uyuklamak)
yiraq: uzak, ırak
éniq: net, açık (anık)
çüşenmek: anlamak (“düşünmek”)
çüşendürmek: anlatmak (“düşündürmek”)
oy: fikir, düşünce (Türkiye’de oy ve oylamak sözleri dil devriminde yanlış anlamda canlandırılmıştır.)
oylimaq (oyla-) : fikretmek, düşünmek
yérim: buçuk, yarım
qaytmaq: dönmek, geri dönmek (kayıtmak)
Bu derslerde aynı zamanda haftaları da gördük. Ezberlemeye çalışmayın. Zamanla yerine oturur. Tavla oynayan varsa öğrenmeye yardımcı olması için tavla sayılarını da koyduk. Şenbe sözü Farsça gün demektir.
Uygurcada
Türkçede
Osmanlıcada
Tavlada
Düşenbe
Pazartesi
Düşenbe
dü (2)
Seyşenbe
Salı
Seşenbe
se (3)
Çarşenbe
Çarşamba
Çârşenbe
cihar (4)
Peyşenbe
Perşembe
Perşenbe
penc (5)
Cüme
Cuma
Cum’a
Şenbe
Cumartesi
Şenbe
Yekşenbe
Pazar
Yekşenbe
yek (1)
Yorumlar