Girit Muhacirlerinin iskan olduğu Tire Hamidiye (Turgutlu) Köyü araştırması ve son Osmanlı nüfus tahriri

Osmanlı Devleti’nde nüfus sayımı: Osmanlı Devleti nüfus sayımına büyük önem vermiş ve bunu asırlarca toprak yazımı dolayısıyla yapmıştır.^[1] Osmanlı Devleti yeni feth ettiği memleketlerin arazisini tescil, toprağın mülkiyet ve tasarruf sistemini belirlemek ve vergi miktarlarını tayin ve tespit etmek amacıyla düzenli olarak bu sayımları yapmıştır. Bu sayımlara tahrir denirdi. Tahrirlerin otuz senede bir yapılması kanunla sabitti. Bununla beraber bazen bu süre uzadığı gibi, cülus, bir bölgede toprağa tasarruf edenler arasındaki anlaşmazlıklar, halkın vergilerin adaletsizliğinden fazlaca şikayet etmeleri, göçler ve salgın hastalıklardan dolayı kısa bir zamanda meydana gelen büyük nüfus değişiklikleri gibi sebeplerden dolayı bu süre kısalır, tahrirler yeniden yapılırdı.^[2] Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren “memleket tahriri” adı altında yapılan bu yazım ve sayımlardaki temel amaç asker ve vergi toplamaktı. ^[3] Bu tahrirlerin başlayış ve bitiş tahrirleri ihtilaflı bir konudur. Ebül’ula Mardin’e göre ilk tahrir Sultan Orhan (1326-1389) dönemine aittir. Ö. Lütfi Barkan’a göre ise, ilk tahrir Sultan Murat döneminde (1360-1389) yapılmıştır. Son tahrir ise Netayic’ül Vukuat müellifi Mustafa Paşa’ya göre II.Selim (1566-1574) devrinde yapılmıştır. Barkan’a göre ise son tahrir III. Murat (1574-1595) devrinde yapılmıştır. Hammer ise, III. Murat devrinden sonra da tahrir yapıldığını belirtmiştir.^[4]

Tahrirler sonucunda tutulan defterler asker almada ve vergilendirmede başvurulan ana kaynak olması münasebetiyle büyük bir titizlikle saklanmıştır. Ancak devletin yükselme döneminde düzenli bir şekilde yapılan bu tahrirler, duraklama döneminde aksamaya başlamıştır. ^[5] Bu dönemde devlet kurumları asli vazifelerini yerine getiremeyecek bir duruma gelmiş ve bunun neticesinde de “Tahrirler” yapılamaz bir hal almıştır.

II. Mahmut, ülke yönetimini ele aldıktan sonra Osmanlı Devleti’ni dağılma ve çökmekten kurtarmak için yeni düzenlemelere girişmiştir. II. Mahmut içte ve dışta karşılaştığı güçlüklerin üstesinden az da olsa gelince 1826 yılında Yeniçeri Ocağı’nı kaldırıp yerine “Asakir-i Mensure-i Muhammediye” adlı yeni bir ordu kurmuştur. Bu ordunun kurulmasından hemen sonra ordunun giderleri sorunu ortaya çıkmıştır. Kurulan bu ordunun insan ve mali kaynaklarını tespit etmek amacıyla ülke genelinde Müslüman ve gayr-i müslim bütün erkek nüfusunun sayımının yeniden yapılmasına karar verilmiştir. II. Mahmut döneminde ilk nüfus sayımına İstanbul’da başlanmış ancak 1828-1829 Osmanlı-Rus savaşı münasebetiyle ara verilmek zorunda kalınmıştır. II. Mahmut Osmanlı-Rus savaşının bitiminden hemen sonra Anadolu ve Rumeli’de nüfus sayımına başlanmasına karar vermiştir.^[6] 1830 yılında yapılan nüfus sayımları ile ilgili olarak toplanan meclis öncelikle sayımların kimler tarafından yapılması gerektiğine karar vermiş ve uyulacak nizamnameyi hazırlamıştır. ^[7] Uzun süredir nüfus sayımı yapılmadığından halkı endişelendirmemek amacıyla sayım memurları din bilginleri arasından seçilmiştir. ^[8] Bu durumun temel sebebi bu sayımın şeriata aykırı bir durum olmadığını halka göstermektir.

1831 nüfus sayımını bütün sayımlardan ayıran en önemli özelliği, bu sayımın ilk genel sayım olmasıdır. Ayrıca Rumeli ve Anadolu’da yapılmış olan bu ve bundan sonraki genel sayımların tam neticeleri hiçbir zaman neşredilememiş olduğuna göre, 1831 nüfus sayımı neticeleri ilk defa olarak umumi efkâra sunulan sayım olması bakımından da büyük önem taşımaktadır.^[9]

Sayım sonuçlarının değerlendirilmesi ve bundan böyle nüfus işleriyle uğraşılması içim Ceride Nezareti kurulmuştur. ^[10] Sayımda ilk esas olarak din ayrımı göz önüne alınmıştır. Bütün sancak, kaza ve nahiyelerde sadece erkek nüfus sayılmış, nüfus Müslüman ve gayr-ı müslim olmak üzere iki ana gruba ayrılmıştır. Müslüman nüfus kendi içinde yaş durumuna göre ayrılmıştır. Gayr-ı müslimler ise gelir düzeylerine göre âlâ, evsâd ve edna olarak ayrılmıştır.^[11] Müslüman bölgelerinde muhtar bulunan yerlerde muhtarlar, muhtar bulunmayan yerlerde ise imamlar ve ihtiyar meclisleri, gayr-ı müslimlerin bulunduğu bölgelerde ise papazlar ve kocabaşılar muhbir olarak görevlendirilmişlerdir. Bu yolla tutulan nüfus defterleri İstanbul’a gönderilmiştir.^[12]

Sayım sonucu hazırlanan icmal defterine göre 1.988.027 İslam, 366.625 Reaya, 7.143 Kıpti, 5.338 Yahudi, 16.743 ermeni olmak üzere toplam 2.383.876 Anadolu’da; Rumeli’de ise toplam 1.369.766 erkek nüfus tespit edilmiştir. ^[13]

Osmanlı Devleti’nde 1831 nüfus sayımından sonra başka nüfus sayımları da yapılmıştır. 1844’te ordunun yeniden düzenlenmesi amacıyla nüfus sayımı yapılmıştır. ^[14] 1847’de ilk devlet salnamesi çıkmış, 1864’te vilayet salnameleri yayınlanmaya başlanmıştır. Bilindiği üzere salnameler nüfusla ilgili önemli bilgiler içermektedir. Bu açıdan salnameler Osmanlı nüfus araştırmalarında büyük önem arz etmektedir. 1852’de Rumeli’de, 1856’da Anadolu’da ve Suriye’de sayımlar yapılmıştır.^[15] 1890 yılında yapılan sayımda kadınların da sayıldığını ve ilk kez düzenli bir nüfus kayıt sisteminin kurulduğunu görmekteyiz. Osmanlı Devleti’nde son nüfus sayımına ise 1316 yılında yayınlanan nizamnameye ^[16] göre 1903’de başlanmış bu da ancak 1907’de tamamlanabilmiştir.

Girit muhacirlerinin kurduğu Hamidiye (Turgutlu ) Köyünün kuruluşu: Girit’ten muhacir olarak Tire ilçesine gelen Giritliler köy nüfus esas defter kayıtlarına göre ilk önce bir süreliğine Tire merkezindeki Yahşibey Mah, İbn-i Hatip Mah., Mahidiye Mah, Tekke Mazeviye Mah., Molla Çelebi Mah., Paşa Mah., Hekim Çelebi Mah., Hamidiye Mah, Şehköy, Debağsinan Mah., Yunusemir Mah., Takkacizade Mah., Camicedit Mah., Alacamescit Mah., Ketenci Mah., ile İzmir Kasap Sofu Mah., ve Manisa Kasaba(Turgutlu) Yenice Kavukçu Mah.de iskan edilmişler, köyün Deliktepe mevkiinde Hamidiye adıyla kurulması ile köye nakil olmuşlardır.^[17] Başka yerden gelenlerde köye iskan edilmiştir. ^[18] Köye ait olan ve bir örneği köy muhtarlık arşivinde bulunan nüfus esas defterine göre köyde ilk defa 16/3/1325 tarihinde nüfus tahriri yapılmıştır. İlk gelenler toplam 41 nüfus hanesidir. Daha sonraki yıllarda da köy başka idari birimlerden iskan olunan olmuştur. Bilinen ilk köy muhtarı Sivri Mollazade Hacı Ali (Akdil)dir.^[19]

Köye yerleşen hane reislerine bir oda ve bir mutfaktan ibaret 1 ev,köy önünden 6 büyük dönüm tarla,Ovadan 12 büyük dönüm tarla,bahçeliklerden 1 evlek bahçe,kıraçtan 3 büyük dönüm tarla ve 40 kişiye hisseli olarak 4 mera verilmiş.(1 büyük dönüm 2000 M2) Ayrıca 2 öküz,düz tekerlekli kanlı arabası ve saban arazilerle birlikte değeri karşılığı uzun vadeyle verilmiş. ^[20]

Köy nüfus esas defterini incelenmesi: Muhtarlık arşivinde bulunan köy nüfus esas defterine göre köyde nüfus yazımı 16 Mart 1325 tarihinde yapılmıştır. İlk tahrir edilen nüfus esas defterine göre 67 kadın 69 erkek olmak üzere toplam 136 kişi köyü teşkil eden ilk kişilerdir. . 41 hanenin 10 hanesi bu gün kapalı kayıt konumundadır. 41 hane reisinin tamamı Girit doğumludur. En kalabalık hane 8 kişi ile Hane no:10 olan hane reisi “Hasan oğlu Cemal” olan hanedir.

Turgutlu (Hamidiye) Köyü nüfus Esas Defteri Özet Tablo,
Tahrir Tarihi:16 /03 / 1325

Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde köyle ilgili belge örnekleri: ^[69]

Bâbıâli Dâire-i Umur-ı Dâhiliye Muhâcirin İdâresi Aded : 159

12 Kânûn-ı Sânî sene 1324 târih ve dokuz yüz yetmiş numaralı müzekkere-i çâkerâneme zeyldir. Tire’nin Deliktepe mevkiinde muhâcir iskân olunmak üzere inşâ ve Hamidiye nâmıyla tevsîm kılınan karye el-yevm hâlî ve gayr-i meskûn bulunmayıp Aydın ve Bayındır’dan mürettep muhâcirîn taahütleri hilâfına olarak mezkûr karyeye adem-i rağbetle iskâna muvâfakat göstermemiş olmalarından dolayı Tire’den hâl-i misâferette bulunan Girit muhâcirlerinin zürrâ takımından kırk hânenin ikâme ve îvâ edildikleri ol bâbda sebk eden işâr-ı âlî-i fehîmânelerine cevâben Aydın Vilâyeti’nden bi’t-takdîm cânib-i idâreye tevdi buyurulan 10 Mart sene 1325 târih ve beş yüz seksen beş numaralı tezkiresine cevâben nezâret-i müşârun-ileyhâya teblîğ ve inbâ buyurulması menût-ı müsâade-i celîlei hidîvâneleri bulunmakla ol bâbda emr ü fermân hazret-i veliyyü’l- emrindir.

Fî 23 Mart sene 1324 (05 Nisan 1908)

Yeni yazıya transkripsiyon. Başbakanlık Osmanlı arşivi (BOA) Tarih :10/M /1327 (Hicrî) Dosya No :2727 Gömlek No :7 Fon Kodu :DH.MKT

Yıldız Saray-ı Hümâyûnu Başkitâbet Dâiresi 1928

Li-ecli’l-iskân Aydın vilâyetine sevk edilmiş olan kırk hâne muhâcirînin Tire kazâsının Deliktepe mevkiinde teşkîl eylemiş oldukları karyenin Hamidiye nâm-ı âlîsiyle tevsîmi Muhâcirîn-i İslâmiye Komisyon-ı Alîsi’nin mazbata-i mazûrası üzerine makrûn-ı müsâade-i seniyye-i cenâb-ı pâdişâhî buyurulmuş olmakla ol bâbda emr ü fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir.

Fî 29 Rebîuevvel sene 1326 ve fî 17 Nisan sene 1324

(30 Nisan 1908)

Yeni yazıya transkripsiyon. BOA. Tarih :29/Ra/1326 (Hicrî) Dosya No :165 Gömlek No :1326 Fon Kodu :İ..HUS

Bâbıâlî Dâire-i Umur-i Dâhiliye Muhâcirîn İdâresi Aded : 970 Huzur-ı Ali-i Cenâb-ı Nezâret-penâhîye

Muhâcirînden kırk hâne halkı için Aydın Vilâyeti dâhilinde Tire kazasının Deliktepe mevkiinde birer bâb hâne inşâ ve memurîn-i mahalliye ile zâbıtân-ı askeriye ve eşrâf-ı belde hâzır oldukları halde resm-i güşâdı icrâ kılınarak muhâcirîn-i merkümeye tevzî ve teslim kılındığı beyânıyla bu suretle teşekkül eden karyenin nâm-ı âlî-i hümâyuna izâfetle tevsîmi zımnında iktizâsının ifâsı vilâyet-i müşârun-ileyhâdan mevrud 1 Nisan sene 1324 tarihli telgrafnamede işâr kılınmasıyla Muhâcirîn Komisyon-ı Alîsi’nden ol bâbda arz ve takdim olunan mazbata vechile 16 Nisan sene 1324 tarihinde irâde-i seniyye-i cenâb-ı padişâhî şeref-müteallik buyurulmuş ve vilâyete de tebliğ-i keyfyet edilmiş idi. Bu kere Harbiye Nezâreti’nden makâm-ı sâmî-i Sadâret’e bi’t-takdîm nezâret-i celîlelerine tevdî ve idâre-i umumiyeye havâle ve tesyir buyurulmuş olan 11 Kânun-ı Evvel sene 1324 târih ve beş yüz seksen beş numaralı tezkirede Dâire-i Askeriye’ce de iktizâsının îfâsına dair makâm-ı sâmî-i müşârun-ileyhden mukaddemâ vuku bulan îşâr üzerine orduca ona göre muâmele-i kaydiye ve mukteziye ifâsı hakkındaki teblîğ-i mesbuka Üçüncü Ordu Kumandanlığı’ndan mevrud tahrîrât-ı cevâbiyede mevki-i mezkurda teşkîl ve ihdâs olunan mebhusün-anh karyeye Aydın ve Bayındır cihetlerinden vürud eden muhâcirînin yerleşmeksizin avdet eyledikleri ve karye-i mezkurede henüz başkalarının da iskân edilmediği cihetle el-yevm gayr-i meskun bulunduğu bildirilmiş olduğundan bi’l-bahs suret-i işâre nazaran netice-i hâlin inbâ buyurulması izbâr kılınmış bulunduğundan evvel emirde bu muhâcirlerin karye-i mezkurede âdem-i ikâmetle sebeb-i muâvedetleri nedir ve yerlerine niçin başkaları yerlerine niçin başkaları olsun ik’âd edilerek mezkur karyenin bu kadar akçe sarfıyla husule getirilmiş iken şimdi böyle hâlî bırakılması neden câiz görülmekte bulunmuştur ? Bu cihetlerin inbâsıyla beraber serîan orada muamele-i iskâniyeye nâil olmamış takımdan kırk hane halkı muhâcirînin karye – i mezbureye izâm ve iskânları ve şâyet orada iskân edilecek muhâcir mevcut değil ise buradan gönderilmek üzere bu noktadan dâhi malumat itâsı hususâtının vilâyet’i müşârun-ileyhâya işâr buyurulması menut-ı müsâade-i celile-i nezâret-penâhîleridir. Ol bâbda emir ve fermân hazret-i men lehü’l-emrindir.

Fî 13 Kânun-ı Sânî sene 1324 (26 Ocak 1909)

Fotoğraflar:

İbrahim Aydın arşivinden birinci kuşak Giritliler.

Kaynaklar:

Akbayar, Nuri, “Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Devlet’i Nüfusu”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, c. 5.

Akkuş, Tacettin, Tanzimat Başlarında Balıkesir Kazası (1840-1845), Balıkesir 2001.

Aydın, Mahir, “Sultan II. Mahmut Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”, Sultan II. Mahmut Reformları Semineri 28-30 Haziran 1989, İstanbul 1990.

Çadırcı,Musa , Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara 1997.

Doğru,  Halime, “Osmanlı Devletinde Toprak Yazımından Nüfus Sayımına Geçiş ve Bir Nüfus Yoklama Defteri Örneği”, Anadolu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, c.1, Sayı:2, Eskişehir 1989, s.238-241.

Göyünç, Nejat, “Hane deyimi hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 32, 1979.

Karal, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara 1943.

Lütfi Tarihi, c. I, İstanbul 1999.

McCarthy, Justin, Müslüman ve Azınlıklar, (Bilge Umar çevirisi) , İstanbul, 1998.

Nüfus Sicil Nizamnamesi<b>, </b>Dersaadet, 1316.

Sarıcaoğlu, M. Esat, Milli Tarih Açısından Osmanlı Devleti’nde Merkez Taşra İlişkileri, Ankara 2001.

Sertoğlu, Midhat, Osmanlı Tarih Lûgatı, İstanbul 1986.

Önder, Mustafa, Aydın Vilayeti Salnamesi ve Tahriri (H.1306-M.1888), Lisans tezi, Elazığ, 2006.

Köy nüfus esas defteri (muhtarlık arşiv)

Dipnotlar:

[1] – Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara 1943, s.6.

[2] – Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lûgatı, İstanbul 1986, s. 326-327.